Marzec 28, 2024, 04:05:07 pm

Autor Wątek: Diariusz medyczny z wyprawy wiedeńskiej z roku 1683.  (Przeczytany 2837 razy)

0 użytkowników i 1 Gość przegląda ten wątek.

wiesiek

  • Gość
Diariusz medyczny z wyprawy wiedeńskiej z roku 1683, po trzystu latach odtworzony przez Emila Bardysza.

Tekst źródłowy.

Dyaryusz wideńskiej okazyji
Jmci Pana Mikołaja na Dyakowicach Dyakowskiego
podstolego latyczewskiego.


Kraków 11 augusta

Wojska koronne po zakończeniu koncentracji, zgodnie z nakazem króla Jana III Sobieskiego, wymaszerowały na Wiedeń. Jedna kolumna pod hetmanem polnym panem Mikołajem Sieniawskim poszła drogą na Cieszyn, druga i pod hetmanem wielkim panem Stanisławem Jabłonowskim ruszyła na Bytom i Tarnowskie Góry. W obu dywizjach dwadzieścia siedem tysięcy żołnierzy i tyleż czeladzi. Stan zdrowotny ludzi dobry. Towarzyszy im i kilkudziesięciu medyków, chirurgów, felczerów i cyrulików. Prawie połowa z nich po raz pierwszy bierze udział v wyprawie wojennej. Zaopatrzenie w środki lecznicze, jak i materiały opatrunkowe zdeponowane zostało na ich taborowych. Ciągnie ich za wojskiem około ośmiu tysięcy. Obok broni wiozą - jak zalecił Miłościwy Pan - półroczny zapas prowiantu, a to worki i skrzynie chleba, jagieł, słoniny, boczku, wędzonki, grochu i Są i napoje, jak piwo, gorzałka i wino. Niezapomniano również o obrokach. Oprócz tego na wozach gromadzono wiele innego wojennego dobra.

Tarnowskie Góry 21 augusta

Król Jegomość zarządził przegląd dywizji. Pochwalił pułki i chorągwie za należyte wyekwipowanie, porządek, dyscyplinę i dobrą kondycję. Później pożegnał się z odprowadzającą go królową-małżonką, która powróciła do Krakowa. Wtedy to na czele wojska wyruszył w stronę stolicy cesarskiej. Obie dywizje liczą dwadzieścia pięć chorągwi husarskich i lekkich oraz osiem brygad piechoty, tj. dwadzieścia pułków. Niemało też artylerii i własnej inżynierii. W każdym regimencie są felczerzy. Podlegają im cyrulicy we wszystkich kompaniach. Miłościwy Pan na zdrowie wojska zawsze baczył. Jak to zwykł czynić, na wyprawę wyznaczył generalnego chirurga wojskowego.

Gliwice 23 augusta

Tempo marszu duże. Monarcha nasz zanocował w klasztorze ojców Reformatów. Wstał wczesnym rankiem, uskarżając się na drętwienie palców ręki. W nocy budziły go bóle wędrujące wzdłuż kręgosłupa. Suponuje, że to pierwsze objawy reumatyzmu. Dobiegła nas wiadomość, że królowa francuska również zapadła na reumatyzm i febrę, ale czuje się już lepiej. Tymczasem panu pułkownikowi Polanowskiemu, utrudzonemu marszem, nocy poprzedniej poszła kilka razy krew. Powiadają, że na krzyże upadł wczoraj. Postanowił wrócić do domu. Nie- żołnierska decyzja. Całe wojsko bowiem z niecierpliwością sposobi się na spotkanie z nieprzyjacielem. Lekarstw i opatrunków nie wydaje się za wiele, choć wyasygnowano sporo środków pieniężnych. Dobrze, że w każdym poczcie i w każdej drużynie mają własne medykamenta i szarpie.

Opawa 25 augusta

Król Jegomość osobiście wiedzie dwadzieścia chorągwi lekkich i kilkaset dragonów. Nakazał przyspieszenia w pochodzie, ponieważ pojutrze chce się złączyć z kolumną pana Sieniawskiego, aby w końcu sierpnia dojść do Dunaju. O zamiarze tym powiadomił Ojca Świętego. U Fanfanika - starszego syna królewskiego Jakuba -wystąpiła bardzo rozległa wysypka „jako po największej febrze". Zupełnie nie wiadomo z jakiego powodu. Może są to objawy jakowejś alergii. Ciekawe, co by orzekł doctor Pecorini. Ale jeszcze nie dotarł on do wojska. Warto zauważyć, że Opawa jest czysto utrzymanym miastem. Wczoraj Najjaśniejszy Pan z grupą oficerów złożył wizytę grafowi Obersdorfowi w Raciborzu. Z tego tytułu małżonka grafa zaprosiła do zamku najmniej trzydzieści urodziwych dam. Gości zabawiano grą w karty, a potem podejmowano obiadem.

Prostków 27 augusta

Król Jegomość, który pod Opawa w stodole stanął, wizytowany przedwczoraj był przez damy okoliczne. Widok to niezwykły, bo damy tutejsze z wielkiej powabności słyną. Dziś popas wypadł nam w mieście jeszcze okazalszym od Opawy. Ojcowie Jezuici wielki honor naszemu Najjaśniejszemu Panu czynią. Nie ma końca oracjom i adorowaniu, jakie naszemu monarsze są ze wszech miar należne. I my także mamy z tego korzyści. Ich aptekarz obdarował nas ziołami przeróżnymi, co na wszelkie rany mają być przykładane. Dostaliśmy też kamionki łoju kozłowego, który dla piechoty jest dobrodziejstwem. Dobrze czyni na otarcia stóp żołnierskich. Klasztorny doctor bardzo go wszystkim zaleca. Szpiegowie donoszą, że Turcy i Tatarzy wespół z wojskiem węgierskim, wszedłszy w Austrię, wsie i miasteczka palą i niemożebnie plądrują.

Modfice 29 augusta

Maszerujemy bez przeszkód przez góry i ziemie przepiękne. Lecz na baczności trzeba się mieć zawsze. Panowie oficerowie bardzo o to zabiegają. Podjazdy nieprzyjaciela zapadły gdzieś bez wieści. Tu i ówdzie można spotkać tylko uciekinierów przerażonych niebywale. Niektórzy jakoby od zmysłów odchodzili. Wczoraj przybył do Króla Jegomości pan Hieronim Lubomirski, marszałek nadworny, który od czterech miesięcy trzytysięcznym korpusem jazdy wspiera wojska austriackie. Opowiadał o księciu Lotaryńskim, że człowiek to mądry, choć melancholijny i niewielkiego wzrostu. Nosi się nad wyraz niedbale, ale cnót żołnierskich mu nie brakuje. Austriacy podobno dobrych medyków mają, zwłaszcza: chirurgów, a specjalne wozy załadowane mieniem lekarskim.

Heiligbron 31 augusta

Ludzie tu nas wszędzie błogosławią. Książę Lotaryński Karol, naczelny dowódca wojsk cesarskich i generał Starhemberg, komendant Wiednia czekają podobno na nasze wojska z ogromną niecierpliwością. Słychać, że Turcy są niezwykle okrutni, napierają zajadle i to coraz bardziej. Ich zamiar wzięcia Wiednia, najpóźniej w czterdzieści dni, spalił na panewce. A oblegają miasto już od 14 lipca. Jeńcy zeznali, że w obozie tureckim nikt nie przewiduje odsieczy oblężonym. Jak się zjawią wojska polskie, to najpewniej zaskoczą armię Wielkiego Wezyra.

Niespodziewanie przybył do naszego obozu książę Lotaryński. Na twarzy ma on znaczne ślady po przebytej ospie. Badawczo przypatrywał się wojsku. Gościa podejmował w swoim namiocie Król Jegomość. Książę, jako człowiek niepijący, nie chciał innego wina krom mozelskiego z wodą. Rozochociwszy się jednak, pił węgierskie, i to obficie. Towarzyszący księciu pan Taff, początkowo bardzo powściągliwy, upił się potem również.

Miłościwy Pan w ostatnich dniach prowadził wiele narad i konferencji. Prawie nie je i nie śpi. Nie omijają go różne zgryzoty. Ból w palcach utrzymuje się nadal. Uważa, że przydałby się jakiś sławny doctor. Na szczęście Fanfanik czuje się lepiej. Nadszedł list od królowej-małżonki, która donosi o swym dobrym zdrowiu.

Stettelsdorf 4 septembra

O medyku Pecorinim nie ma żadnej wiadomości. Jako naczelny chirurg wojskowy miał się stawić w Ołomuńcu. Pan Polanowski, mimo perswazji naszego monarchy, odjechał leczyć się albo umierać do Częstochowy. Król rzekł, że chory powinien pozostać na leczeniu u ojców Reformatów w Gliwicach, bliżej pola walki, aby po wyzdrowieniu wrócić do szeregów. A jeśli ma umrzeć, to tak daleko do nieba ze Śląska, jak i z głębi kraju. Pan starosta łucki spotkał chorego w Częstochowie na mszy świętej. Płakał on i narzekał na swoje nieszczęście. W rzeczy samej, dużo w tym hipochondrii, która potrafi wielu ludzi odrzeć ze sławy i reputacji. Monarcha nasz, który pod sześćdziesiątkę podchodzi, czuje się nie najlepiej. Od kilku dni nie opuszcza go katar i ustawiczny ból potylicznej części głowy, zwłaszcza w nocy. Nie pomaga spanie w kaftaniku i w ciepłym pawilonie. Miłościwy Pan jest przeziębiony, a ponadto cierpi na hypertensjum. Dolegliwości, jakie odczuwa, pogłębia niechybnie nadmierna tusza. Wystąpiły ulewne deszcze. Drogi przeistoczyły się w haniebne błota. Ludzie zaczynają wyraźnie odczuwać zmęczenie. Mogą wyniknąć z tego choroby. Wozy nasze grzęzną po osie i zostają po drodze. Ogromne trudności z futrowaniem koni, których mamy kilkanaście tysięcy. W okolicy bowiem ani źdźbła słomy i siana. Trzeba korzystać wyłącznie z zasobów własnych. Turcy, oblegając Wiedeń od połowy lipca, ogołocili tutejsze okolice ze wszystkiej aprowizacji. Ludność opowiada o wielkich grabieżach, rozboju i okrucieństwie. Na szczęście sojusznicy zobowiązali się zaopatrzyć nas w żywność i karmę dla koni w Lesie Wiedeńskim.

Za Dunajem pod Tullnem 9 septembra

Nareszcie przybył przedwczoraj doctor Pecorini. Wydaje się, że to prawy i układny człowiek. Przybył w samą porę. Medyków na wojnie nigdy nie bywa za dużo. Poprawił się stan zdrowia księdza Kamienieckiego, spowiednika królewskiego, o którego niewymownie frasował się osobiście Miłościwy Pan. Powiedział nawet, że nowina o lepszym zdrowiu duchownego ucieszyła go, jakoby mu kilka tysięcy ludzi przybyło. Dziś napisał Król Jegomość już siódmy list do małżonki. Prosił w nim, aby nie wstawała zbyt rano i zbyt późno nie kładła się spać, „bo jakieżby to zdrowie znieść mogło". I dbała o nie królowa jako dla naszego pana największy skarb w świecie. Zaznaczył także pięknie „...We mnie, jeśli lata już nie grzeją, serce jednak i umysł zawsze ciepły, zawsze gorący i jednostajnie kochający". Kocha Miłościwy Pan swoje wojsko, dzieląc z żołnierzami wszelkie trudy wojenne. Troszczy się nie tylko o kondycję dowódców, towarzystwa, wszystkich zbrojnych, ale również czeladzi. Troska ta udziela się także medykom. Jest wśród nich doctor Anzelieri, profesor Akademii Zamojskiej

Kahlenberg 12 septembra, trzecia w nocy

Trudności aprowizacyjne ostro dają znać o sobie. Nie ma prowiantu ani dla ludzi - krom sucharów, ani paszy dla koni. Sojusznicy nie dotrzymali zobowiązań wobec wojsk polskich. Nie zgromadzono obiecanej żywności. A własny prowiant zostawiliśmy w srogim błocie pod Tullnem. Grozi głód. Od dwóch dni nie widzimy jedzenia. Konie karmione są liśćmi. Mimo to żołnierze bardzo ochotni. We wszystkich zgrupowaniach panuje dosko¬nały nastrój, znakomity duch bojowy. Obóz turecki widać jak na dłoni. Dym tylko zaściela Wiedeń. Już dobę wieje potężny wiatr. Wojska nasze nadciągnęły w komplecie. Niechybne rychłe starcie z nieprzyjacielem. Przebyły one szybkim marszem około stu pięćdziesięciu mil, dając dowód organizacji świetnej i wysokiego ordynku. • Oddziały cesarskie i posiłki z Niemiec liczą prawie czterdzieści tysięcy żołnierzy. Z nimi jest wojsko pana Lubomirskiego, które spisuje się przykładnie i walecznie. Całością tych sił dowodzi książę Karol Lotaryński. Głównodowodzącym wojsk sprzymierzonych już 3 września wybrany został król Polski Jan III Sobieski. Wojska te posiadają razem sto czterdzieści dział. Z rekonesansów wiadomo, że Wielki Wezyr Kara Mustafa ma w dyspozycji sto dziesięć tysięcy uzbrojonych i wyszkolonych żołnierzy, a także mnogość czeladzi. W aproszach otaczających oblegane miasto potworzone zostały gniazda cyrulików. W obozie tureckim znajduje się ponad dziesięć tysięcy rannych i chorych, poszkodowanych podczas przewlekłych walk. Jeńcy muzułmańscy donoszą, że Wielki Wezyr otacza ich dobrą opieką. Polecił rannym wypłacić bakszysze - stosownie do uszkodzeń ciała, jakich w bojach doznali. Przeznaczył dla nich ogromne ilości ryżu, łoju i chleba. I to jeszcze zeznają, że chorych im przybywa. Można mniemać, że pojawiły się tam choroby epidemiczne. Fakt to niepokojący, zważywszy, że od zarazy więcej ginie na wojnach żołnierzy niźli od oręża. Nieszczęście nasze, że z epidemiami nie bardzo walczyć umiemy. Wiadomo, że jako zaraza przechodzą owe choroby niepowstrzymanie z miejsca na miejsce. Dotrą snadnie i do naszych hufców. Dziś rankiem ruszamy na wroga. Husarię Najjaśniejszy Pan sam poprowadzi. On to cały plan osobiście ułożył. Doctor Pecorini jeszcze wczoraj nawoływał, aby wszyscy chirurgowie, poczty felczerskie i cyrulickie na duże straty się nastawiły. Szkoda, że większość naszych wozów aptecznych w taborze została. Trzeba je będzie rychło wszelkimi sposobami dostarczyć.

Namioty wezyrskie 13 septembra

Wielkie zwycięstwo i sławę narodowi naszemu dał Pan Bóg. Nieprzyjaciel, zasławszy pobojowisko trupami, ucieka w konfuzji. Pole bitwy zalega ponad piętnaście tysięcy żołnierzy Porty. Wraża armia rozbita i zdezorganizowana, chociaż straty nie przekroczyły piątej części jej liczby. Nieocenione dostatki wpadły w nasze ręce. Wszystko to okupione wszak wieloma ofiarami. Najjaśniejszego Pana naszego entuzjastycznie powitał Wiedeń, ,,Salvatorem" go nazywając. Victoria to ogromna, choć naszych zginęło niemało. Sprzymierzeni ponieśli straty w wysokości około trzech tysięcy pięciuset zabitych i ciężko rannych. Spośród poległych zbrojnych około tysiąca trzystu przypadło na Polaków. Niepowetowany to ubytek. Wiele zacnej szlachty złożyło swe głowy. Padli między innymi: dowódca chorągwi husarskiej pan Potocki i pan pułkownik Modrzejewski. Z wojsk cudzoziemskich zginęło kilku znacznych oficerów. Zabity został książę de Croy, jego brata zaś fatalnie postrzelono.

Dziś okrutny upał, niemożliwe gorąco, jakoby żar płynął z nieba. Wojsko prawie nie je, tylko pije. Czuć już straszny fetor idący od trupów koni, bydła i wielbłądów. Rozchodzi się on po całym froncie niedawnego boju, który w linii prostej sięgał jakowej ś półtorej mili. Wszędzie po zakończeniu walki patrole królewskie i cesarskie przystąpiły do poszukiwania rannych umierających i chorych, aby udzielić im pomocy. Naliczono ich drugie tyle, co zabitych. Wielu jeszcze niechybnie umrze w najbliższym czasie. Mimo to wojsko jest pełne ukontentowania. Generał Kątski - dowódca artylerii - raportował Jegomości Królowi, że „...ochoty żołdaków, którzy oślep szli jakby do tańca, Turcy wstrzymać żadną miarą nie mogli". Wszędzie już głośno, że do odniesienia zwycięstwa walnie przyczynili się Polacy, a potężna armia osmańska, którą Allach miał zawsze w swej pieczy, poniosła klęskę nie notowaną w dziejach.

Obóz nad Dunajem trzy mile od Wiednia, 17 septembra

Przedwczoraj spotkał się nasz król, Jan III, z cesarzem austriackim Leopoldem I. Trwało to bardzo krótko. Cesarz zachował się bowiem wyniośle. Ostentacyjnie nie dostrzegał królewicza Jakuba. Najjaśniejszy Pan poczuł się mocno dotknięty. Od tego widzenia stosunki z Austriakami pogorszyły się gwałtownie. Prowiantów w dalszym ciągu nie dostarczają, choć Ojciec Święty dał na nie pieniądze, to znaczy na sto tysięcy żołnierzy na osiem dni.

Bolesny jest fakt, że nasi ranni i chorzy na gnojach leżą. Nie można uzyskać ani jednego statku, aby ich przewieźć do Preszburka. Nie pozwalają nam chować znaczniejszych żołnierzy przy kościołach w mieście, wskazując pola i cmentarze dalej położone, pełne trupów pogańskich. Do zgłodniałych żołnierzy, garnących się do miasta, niedawni sojusznicy otwierają ogień. Wielka to niewdzięczność.

Ksiądz Hacki - jezuita - wyznaczony został do zbierania chorych, wykupowania ich z gospod i dostarczania statkiem wynajętym do Preszburka. Tam ma być baza szpitalna dla żołnierzy polskich, a ksiądz Hacki starszym miasto, żeby odnajdywać rannych, chorych i zdrowych, a także poszukiwać żywności. Los zrządził, że nabraliśmy sporo pożywienia u nieprzyjaciela. W podobozie janczarskim pod Wiedniem zajęliśmy z pięćdziesiąt tysięcy wozów wypełnionych sucharami tureckimi. Gdyby nie obóz turecki, nie mielibyśmy obroków dla koni. W zdobycznych trofeach znaleziono różne łaźnie, wanny i miednice do mycia. Mówią, że starszyzna turecka na czystość zwracała należną uwagę. W jej namiotach znaleziono apteczki z wonnymi eliksirami, pachnące mydła, nalewki, srebrne naczynia do wody. Wielkie zainteresowanie budzi to wszystko wśród naszych adeptów sztuki lekarskiej.

Kwatermistrze nasi napotkali znaczne ilości worków z ziarnem kawowym. Otóż, można zeń przyrządzać przedni napój na pobudzenie witalności. Znaleziono też zapasy różnych bakalii oraz egzotycznych przypraw i korzeni.

Dwumiesięczne zmagania oblężnicze sułtańskim pułkom dały się we znaki. Wojsko dziesiątkowane było chorobami. Suponować można, iż medycy Kara Mustafy - a byli wśród nich doświadczeni i wytrawni - nie mieli łatwego życia. Opowiadają, że janczarowie „...nie bojąc się Allacha, noce i dnie trawili na uciechach z ladacznicami, na sodomii, na upijaniu się winem do nieprzytomności". Wnosić można, że w obozie nieprzyjaciela panowało rozprężenie. Mnóstwo tam też było przekupniów różnego autoramentu, handlujących wszelaką materią, nie stroniących od grabieży ludności tutejszej.

Obóz nad Dunajem 18 septembra

Pan Pecorini, biegły w sztuce konsyliarz, wielce przydatny teraz, kiedy tak liczni potrzebują pomocy, uznaniu jego pracy i pilności król z własnego skarbca przydzielił mu dotacje, „aby tedy tym ochotniej służył wojsku". Wszakże ksiądz Hacki, dysponujący funduszami księdza Nuntiusza, o panu Pecorinim nie chce wiedzieć, bo niby nie ma go w rejestrze. Czy godzi się to, kiedy najważniejszy los rannych i chorych? Prawie wszystka starszyzna zachorowała na dysenterię i inne choroby. Zachorował hetman polny pan Sieniawski. Jak się przypuszcza rzecz nie leży w fruktach, bo tu ich nie ma, lecz w srogim znużeniu, w głodowaniu i w gorącu niebywałym. Ludzie pięć, a nawet sześć dni żyli tylko piciem, mało sypiając, leżąc pod gołym niebem. Dziś w nocy zmarł porucznik Wilczkowski z chorągwi! starosty sandomierskiego. Na dysenterię chorował zaledwie cztery dni. Dogorywa pan Grudziński, dowódca chorągwi pancernej. Na drodze naszego marszu pełno wszędzie trupów. Przy jednej z przepraw położono id blisko dwa tysiące. Rozkładające się zwłoki powodują wielki fetor.

Poszła wiadomość, że sojusznicy po wzięciu obozu tureckiego wszystkich rannych „w jednej chwili wycięli szablami". Wydaje się to być możliwe jako wyraz zemsty, zwłaszcza Austriaków, za okrucieństwa mahometan popełniane na ludności. Sprawiła to pycha Turków, bo choć przywiązywali duże znaczenie do ewakuacji rannych i chorych, zwłaszcza w sytuacji zagrożenia, nie przewidzieli jej wszakże w bitwie wiedeńskiej. Wzięty do niewoli cyrulik turecki stwierdza, że opiekę nad rannymi sprawuje u nich czeladź, ale rannym odesłanym w głąb terytorium osmańskiego udzielają pomocy doskonali chirurdzy„... jako to na przykład chirurg chański Dede Masum, niewolnik Tarkun lub Ałp Ałaj, którym nikt na całym świecie dorównać nie jest w stanie".

Pod Preszburkiem 19 septembra

Wielu żołnierzy koronnych tak zdrowych, jak i chorych, pozostało w Wiedniu. A dyscyplina w regimentach i chorągwiach osłabła. Pan wojewoda wołyński, poczuwszy się lepiej, dopiero dziś zamierza wodą wyruszyć z miasta. Książę Waldeck, dowódca frankoński, zachorował i dla lepszego powietrza postanowił oddalić się od stolicy. Najjaśniejszemu Panu dostała się cała apteka wezyrska znakomicie wyposażona. Są tam olejki, różne balsamy, żywice, leki specjalne i inne cudowne rzeczy drogie i rzadkie. Doctor Pecorini nie może się im nadziwić. Znalazła się też pewna ryba, którą zowią Stinka Marna, „ma to być rzecz dobra dla zagrzania spodniego żołądka". Mamy informacje, że lekarze tureccy edukację swoją i wszystką profesję pobierają z ksiąg Avicenny. Nasza medycyna jest od Hipokratesa, Galena i innych luminarzy. Polakom nie brak i własnych prominentów, znanych w całej Europie. Godzi się choćby wspomnieć Miechowitę zwanego polskim -Hipokratesem, Strusia -wybitnego medyka kilku władców, Oczkę - znakomitego specjalistę od „choroby dworskiej" oraz twórcę dzieł uczonych po polsku pisanych, Schnebeergera - znawcę higieny wojskowej i innych. Szczególna chwała należy się naszemu światłemu monarsze Stefanowi Batoremu. On to bowiem wielką przykładał wagę do sanitariatu wojskowego, dlatego też inne państwa na nim się wzorowały. W otoczeniu monarchy i trzydziestu lekarzy bywało, a wśród nich znamienity chirurg Buccella. Mówią, że można przewidywać rychły koniec tej kam¬panii. Ale jutro przeprawiamy się po nowym moście przez Dunaj, aby wejść w kraj, gdzie pożywienie dla koni zapewnione będzie. Nieprzyjaciel uchodzi, nigdzie się nie zatrzymując. Wszystko porzuca, zostawiając nawet ludzi swoich skazanych na zagładę w tym złupionym kraju. Na trasach pochodu wojsk muzułmańskich setki i tysiące padłych koni i innych zwierząt, niechybnie jakowaś zaraza na nie nachodziła.

Nad Dunajem naprzeciw Preszburka, 24 septembra

Jeńcy donieśli, że Wielki Wezyr polecił udusić paszę budzyńskiego Ibrahima - człowieka starego, rannego pod Wiedniem. Miał on za żonę Polkę de domo Poniatowską. Kara Mustafa, wielce rozgniewany z racji poniesionej klęski, kazał ściąć jeszcze kilku innych paszów i bejów. Nieszczęście i nasze szeregi dotyka. W regimentach niemało ludzi poczęło mrzeć. Jedni z odniesionych ran, drudzy na skutek nieszczęsnej dysenterii. Król Jegomość kilka czajek sprowadził z Wiednia dla celów ewakuacyjnych. Nie masz tu człowieka, tak z panów starszyzny, oficerów, jak i zbrojnych i czeladzi wolnych od tej plugawej choroby. Natomiast panowie hetmani obaj niebożęta chorzy: starszy na nogę, drugi na swoje dolegliwości. Z powodu postrzału w brzuch umarł pan pułkownik Asferus z pułku pana Sieniawskiego. Miłościwy Pan dotąd z łaski bożej nie zachorował. Wczoraj odebrał list od kardynała Bonwizego. Poza komplementami nie ma tam ze strony papieża zainteresowania ginącym wojskiem naszym. Po zbrojnych chodzą głosy, żeśmy niepotrzebnie cesarza odsieczą wspomogli: „Niechby ta pycha... do szczętu wyginęła". Ksiądz Hacki oprócz medycznej funkcji spełnia również obowiązki dyplomatyczne. Z listem Króla Jegomości był u cesarza. Niestety „...powraca próżny, już nie tylko skutku, ale i nadziei".

Na wyspie Szutt pod San Peter, 28 septembra

Wczoraj po srogich gorącach spadł ulewny deszcz. Pojawiła się również jakowaś chyba nowa choroba. Prawie połowa wojska już na nią zapadła. Jest to zaraza podobna powietrzu. Mówią, że to gorączka węgierska - niby wewnętrzna z krwawą dysenterią; daje wymioty, mdłości i dreszcze. Wraca się ta choroba nawet u tych, którzy ozdrowieją. Czyni ogromne spustoszenie. Gdyby tak trwać miało, jako się zaczęło, nie trzeba by na nas i nieprzyjaciela. Onegdaj zmarł na tę paskudną chorobę pan Gałęzowski, podczaszy lubelski. I co zdumiewające -chodził do ostatka, W Preszburku zostali w bardzo złym stanie pan wojewoda kijowski, pan wojewoda wołyński, pan podskarbi teraźniejszy nadworny, pan starosta opoczyński, pan starosta winnicki, pan starosta horodelski. Pan wojewoda pomorski, osłabiony wielce, także został w Preszburku. W obozie chorują również panowie wojewodowie krakowski, lubelski, sandomierski. W dowodzeniu Jegomość Król nie ma się już kim posłużyć. Ludzie mrą jak muchy. Wielu chorych nawet testamentu sporządzić nie zdąży. Arcydobre są na tę chorobę jagody dereniowe i berberysowe, których tu na wyspie mnóstwo się znajduje. Ciekawe, choroba ta pijanicom jakby mniej szkodzi. Z tej to przyczyny niektórzy felczerzy i cyrulicy szerzą opinię, że wino, gorzałka i piwo zapobiegają licznym niedomogom. Doctor Pecorini powiada, który na Węgrzech przez kilka lat przebywał, że strach i zmartwienie sprzyjają zarazie. Pan wojewoda krakowski napisał wczoraj do Króla Jegomości, że choć czuje się trochę lepiej, to jednak między trupami towarzystwa i czeladzi leżąc, przygnębiony jest wielce. Najjaśniejszy Pan frasuje się niepomiernie cierpieniem swoich żołnierzy. Sam też lekarstwa bierze i czuje się na ogół nieźle… chociaż poczynają go zęby boleć. Król Jegomość ani chwili nie odpoczywa. Teraz prowadzi ożywioną pocztę dyplomatyczną. I wielkie przedsięwzięcia, choć nie zawsze skuteczne, o wojsko wykazuje. Fanfanik z łaski bożej wyzdrowiał już z wysypki. Twarz jego jest teraz zupełnie inna. 'Zachorował książę Bawarski, a jego pierwszy minister umarł z powodu grasującej choroby. Książę jest mocno żałosny. Książę Waldeck wyznaczył na swoje miejsce nowego dowódcę. Być możzoobawy przed chorobą do wojska nie powraca.

Aż dziw bierze, ile wszelkiego dobra wojennego zostawili Turcy. Rejestr amunicji, którą znaleziono w obozie, jest olbrzymi. Niewiarygodnie wielkie musiały być koszty przygotowania tej wyprawy wojennej. Niezmierzone też skarby musiał Wielki Wezyr posiadać. Rozebrane one zostały przez zdobywców. Nasi żołnierze mają mnóstwo pasów diamentowych.

Pod Komorą 5 octobra

Król Jegomość skierował pana Zdżańskiego z częścią zdobyczy wojennych do kraju. Wśród nich znajduje się apteka wezyrska. Polecił także zabrać kilkunastu jeńców.

Ogromną troskę kierujemy na rannych i chorych. Wielu zaraz po 12 września odsyłano całymi taborami do ojczyzny. Większość poszkodowanych podczas bitwy, jak i w czasie dalszych walk, a także liczni chorzy trafili do zgrupowania szpitalnego księdza Hackiego. Tam stosują wykadzanie pomieszczeń jałowcem, piołunem, a nawet pomarańczowymi skórkami. Chorym podają środki napotne, wymiotne i przeczyszczające. Prawie wszyscy medycy stosują węgiel z drzewa palonego. Nie szczędzą puszczania krwi i stawiania baniek. Leczą też gorzałką, choć o nią już bardzo trudno. Wielu jednak rannych pozostało w swoich oddziałach. Ci, którzy wracają już do zdrowia, stopniowo przybywają z Preszburka: jedni do macierzystych chorągwi, inni prosto do kraju.

W marszu na Parkany 6 octobra

Mimo wielkich medyków starań, choroby u nas nie ustają. W obozie chorych przybywa. Ale najczęściej umierają ci„ co pozostali w Preszburku. Pan starosta winnicki pożegnał się już z tym światem. Umarł także zacny ksiądz Przyborowski, którego pono opium zabiło. Pan wojewoda wołyński przychodzi już do siebie, coraz szybciej odzyskuje siły. Za to pan Golański znajduje się już prawie na śmiertelnej pościeli. Nie pomaga nawet driakiew, która posiada aż sześćdziesiąt cztery różne ingrediencje.

Odczuwamy teraz już niedobór wszystkiego: bandaży, lekarstw i środków higienicznych. Obrona przeciw epidemii w tak dużym wojsku jest nader skomplikowana. Nie mamy octu do zanurzania prześcieradeł, by je zarazy pozbawić. Brakuje ziół do picia, jak i do posypywania wnętrz namiotów i izb. W pocztach i drużynach wyczerpały się zapasy apteczek. Trochę ratują nas zdobycze na nieprzyjacielu. Doctor Pecorini z tego stanu rzeczy jest wielce frasobliwy. Z własnych już funduszy od kupców nabywa, co się da, byle ulżyć w cierpieniach rannym i chorym ze starszyzny i prostym żołnierzom.

Mila od Granu 8 octobra

Dzień wczorajszy nie był szczęśliwy. Ponieśliśmy ciężką porażkę. Wojsko nasze starło się nieoczekiwanie z poganem. Naszych było mniej niż pięć tysięcy wobec prawie całej potęgi tureckiej. Poległa trzecia część polskich zbrojnych. Nie mogło być mowy o wsparciu. Odwody były zbyt oddalone. Wytworzyło się niezwykłe zamieszanie. Jeden drugiego z konia spychał, jeden przez drugiego padał. Legło wielu oficerów. Zginął dowódca regimentu pan Denhoff, wojewoda pomorski. Znaleziono go z odciętą głową. Poległ także porucznik Siemianowski, towarzysz pancerny. Nawet sam Król Jegomość został poturbowany i ciało ma miejscami jako najczarniejsze sukno. Osłonił go jakiś rajtar, który zginął tego samego dnia. Pod panem starostą sandomierskim dwa razy koń padał. Na szczęście uratowano go i wyszedł bez szwanku, stracił jednak sekretarza Włocha. Naliczyliśmy też wielu rannych i potłuczonych. Cyrulicy i chirurdzy uwijają się, aby zmniejszyć ich cierpienia. Rany opatrują teraz czym się da, nasze zapasy już nie istnieją. Wojsko zmaltretowane, trochę zagubione, ale żądne odwetu. Starszyzna debatuje nad przyczynami klęski. Zanosi się na nową bitwę. Król Jegomość nalega, aby odbyła się ona jak najszybciej. Polecił egzekwie za poległych w Krakowie odprawić.

Pod Parkanami 10 octobra

Radość w obozie polskim niebywała. Wczoraj odnieśliśmy zwycięstwo większe niż pod Wiedniem. Miłościwemu Panu Naszemu jakby ćwierć wieku ubyło. Mimo to zasępiony. Żal mu zwyczajnie tych, co tę victorię życiem lub uszczerbkiem na zdrowiu przypłacili. Prawie wszyscy z otoczenia monarchy poginęli. Murzyna ścięli Turcy już jako jeńca. Węgrzynek, który kilka języków znał, też zginął. Kałmuka małego wzięli żywcem i potem już w obozie tureckim jakiś Niemiec ciął go rapierem przez nos i przebił. Cyrulik twierdzi, że chyba wyżyje. Pan Golański niestety umarł. Nie będzie on ostatni. Niektórzy żołnierze i oficerowie niemożebnie wymizerowani. Chorągiew królewicza Aleksandra już pięćdziesiąt ludzi wraz z czeladzią straciła. Przysługa oddana cesarstwu drogo więc nas kosztuje. Krew polska polała się tu obficię. Straty naszych sprzymierzeńców są o wiele mniejsze; pod Parkanami zginęło ich trzystu, naszych zaś padło około pięciuset. Poległ między innymi dzielny oficer pan Modrzewski, wojski halicki. Ale victoria nie tylko zaciera poniesioną trzy dni temu porażkę. Siły wroga rozgromiono ostatecznie. Bitwa zmieniła się w rzeź. Sprawujący dowodzenie armią turecką Kara Mehmed ranny uciekł z pola walki. Klęska Turków była druzgocąca. Z trzydziestu sześciu tysięcy żołnierzy ocalało zaledwie kilkuset z rannymi. Na placu boju pozostało pięć tysięcy zabitych - wśród nich trzech paszów. Kilka tysięcy utonęło w rzece. „Od krwi, która spływała do Dunaju, wody jego w jednej chwili zmieniły się do niepoznaki". Reszta żołnierzy tureckich - z dwoma paszami -dostała się do niewoli

Koło Strzyhomia 15 octobra

Turcy zabrali ze Strzyhomia swoich rannych i ewakuowali w głąb kraju osmańskiego. Nadeszła wiadomość, że w Komorze prowianty mamy dostać. Chwalebna to wieść, bo wszystko tu dookoła doszczętnie splądrowane. Medycy mają moc roboty. Choroby nie ustają. Ludzie wyniszczeni. Konie poczęły masowo zdychać, osobliwie w tych dniach, kiedy deszcze padają. Kałmuczkowi starania cyrulika nie pomogły. Umarł także Pan Dąbrowski, człowiek bardzo grzeczny i uczynny. Inni też gotują się na tamtą stronę. Pan wojewoda wołyński z drugimi chorymi przybyli już do wojska, lecz są jeszcze nader słabi. Pana Strzałkowskiego nieboraka na zawsze pozostawiono w Preszburku, a człowiek był nieu¬straszony i rycerski. Wielka to szkoda dla całego wojska. Oficerów, żołnierzy i czeladź gęsto chowamy, bo choroby sieją śmierć szeroko. Przedziwne, że Niemcy, którzy bywali daleko słabsi niżeli my, chorują nie tak często. Odczuwa się osobliwie głód chleba dla ludzi, bo mięsa i soli nie brakuje. Dochodzą głosy o rabunkach i pożogach po wsiach. Oneg-daj trzech hultajów spalono, wczoraj kilku powieszono. Wielu żołnierzy jest już znużonych. Daje znać o sobiej, stęsknienie do domu, do pieca, do piwa. Starszyzna nasza wróciła już do szeregów, chociaż w dalszym ciągu niedomagają pan wojewoda ruski i pan wojewoda wołyński. Powiadali tu dzisiaj, że armia litewska, która w sile dziesięciu tysięcy ludzi nie wyruszyła wraz z wojskiem koronnym pod Wiedeń, 4 października do Słowacji wkroczyła, rozbiegła się po Orawie i kraj bezlitośnie pustoszy. Złe to świadectwo dla panów litewskich: hetmana Sapiehy i hetmana j Ogińskiego. Ich niefortunne i przedziwne decyzje do konfliktu Polskę z Węgrami doprowadzają.

Naprzeciw Strzyhomia 20 octobra

Węgrzy głoszą, że w bitwie pod Parkanami zginęło piętnaście tysięcy wybornego wojska tureckiego, w tym pięciu paszów i szóstego rannego wywleczono z wody. Wielka to i historyczna zasługa monarchy polskiego i jego walecznych żołnierzy. Teraz już mniemać można, że kampania tym zwycięstwem przypieczętowana została. Nadchodzi tedy czas wytchnienia.

Król Jegomość przed czterema dniami zażywał jakowegoś lekarstwa, doznając po nim dolegliwości żołądkowych. Bolę te minęły, ale wystąpiły już po raz drugi. A lekarstwo było niby zwyczajne. Trudno zgadnąć, co to takiego. Ale nad zdrowiem królewskim czuwa doctor Pecorini. Bardzo on pilny i grzeczny. Monarcha wielce z niego kontent.

Rozeszła się wersja, że wojska sprzymierzonych będą się już mogły udać na leże zimowe. Według układów oddziałom polskim przypadła w udziale wschodnia Słowacja. Sprzeciwia się temu Thókóly, książę węgierski. Tereny te bowiem znajdują się w jego władaniu.

Koło Strzyhomia 22 octobra

Nieprzyjaciel przed nami ustępuje. Kończy się tureckie panowanie od wieków na ziemiach węgierskich trwające. Miłościwy Pan o zimie dla wojska rozmyśla, by na wiosnę mogło być w dobrej kondycji, ale i o tym, by efektu trudów jego nie zatracić. Nierad jest Węgry opuszczać: „...odejść ich na zimę, zostawiwszy chleb komu inszemu... chleb, który sobie szablą zakroili". Ważne jest, że choć nieprzyjaciel rozbity i wypędzony, to jakoweś zagrożenie dalej stanowi. A zbrojnych polskich będzie miał zawsze w estymie.

Pod Strzyhomiem 28 octobra

Nieprzyjaciel poddał się tej nocy. Twierdza padła. Imię Najjaśniejszego Pana naszego dokonało kolejnego dzieła. Król Jegomość napisał dziś w liście do królowej-małżonki: „...myślę, bieduję się, pracuję, haruję dla conservatii mojej ojczyzny". Za kilka dni wyruszamy na Seczany. Nie będzie to marsz lekki zważywszy, że są słoty ustawiczne, a drogi jak rozlewiska. Najbiedniejsza wtedy piechota. Grzęzną nieborakowie w owym błocie, że aż serce boli. Co gorsza, że wobec wrogości Thókólyego, drogi te orężem torować trzeba. Na skutek wielkiej powodzi część mostu na Dunaju została zniesiona

Pod Strzyhomiem 30 octobra

Niepodobna, i to chyba cud nad cudami, że tak znaczny zamek wzięliśmy bez walki. Najmniej cztery tysiące żołnierzy i dwóch paszów opuściło go dobrowolnie, w lęku przed naszym wojskiem. W Strzyhomiu można zobaczyć kilka bardzo ciekawych rarytasów. Już sama góra, na której zamek stoi, zbudowana z rozmaitych marmurów, jakie są na Wawelu i w kaplicach krakowskich. Z góry tej biją osobliwe źródła ciepłej wody. Powodują, że w sadzawkach żaby o tej porze rechoczą, jak u nas w maju. Tutejszy lekarz Turek chełpił się, że dzięki tej wodzie różnych chorych wyleczył. Przyznać trzeba, że duża jest rozkosz takiej kąpieli zażywać. Mówią, że król nasz wonne i gorące ablucje wielce sobie ceni. Dziś pewnie nie kąpiele mu w głowie, a zachowanie zwycięskiego szlaku, oszczędzanie krwi polskiej i szczęśliwy powrót do granic ojczystych.

Nad rzeką Ipol 5 novembra

Po ulewnym deszczu nastąpiły nagłe śniegi i mrozy. Z tej to przyczyny operacje wojenne zostały wstrzymane. Wojsku i koniom należy się co najmniej kilka dni odpoczynku. Dalsza droga nie będzie łatwa. Czekają nas rzeki bez mostów, szczególnie dla pułków pieszych trudne do przeprawy. Zwykle wtedy chorych pojawia się więcej, a jako się rzekło z medykamentami jest już zupełnie krucho. W Strzyhomiu nasi nabrali tu i ówdzie trochę tutejszej śliwowicy. Dobroczynnie ona działa na oziębienia różnorakie. Osobliwa rzecz, że Kozacy na wszelkie gorączki już od dawna wypijają przed snem miarkę gorzałki z prochem strzelniczym. Zamiast prochu używają niekiedy i popiołu. I to lekarstwo także okazuje się skuteczne. Kupcy ormiańscy, którzy medykamenta sprzedawali, donieśli, że Kara Mehmed dwóch paszów, co ze Strzyhomia dobrowolnie z wojskiem wyszli, na śmierć przeznaczył

Pod Szecinem 11 novembra

Wczoraj szturmem zdobyliśmy Seczany. Nie trwał on długo. Straty niewielkie. Ostatnio zginęło ogółem kilkunastu Kozaków i żołnierzy. Drugie tyle jest rannych. Ze znacznych nie zabito nikogo. Tylko pan Lanckoroński, starosta stopnicki, postrzelony został w nogę. Opatrywał go felczer, który stosuje na rany napary z ziół i okłady z maści. Cenne dają rezultaty, znane od dawna, plastry chleba zmieszanego ze śliną i pajęczyną. Przyspieszają gojenie i likwidują gangrenę. Kozacy, którzy także mają swoich cyrulików, przykładają na rany odrobinę ziemi zmieszanej również ze śliną. Wyniki takowej kuracji ponoć dobre. Są i tacy, którzy rany przemywają moczem.

Ryma Sombat 19 novembra

Od kilku dni świeci słońce, ale chłód panuje przenikliwy. Dzisiejszy jest taki, jaki zwykł bywać u nas o Trzech Królach. W niektórych chorągwiach i kompaniach zaczynają narzekać na odmrożenia, szczególnie nóg i rąk. Kilkunastu jezdnych z dywizji pana hetmana Jabłonowskiego policzki sobie odmroziło. Dużym wzięciem cieszą się teraz maści ziołowe, które na odmrożenia są bardzo przednie. Różni przekupnie na handlu medykamentami niezły interes robią, nade wszystko obecnie, kiedy nasze wojenne sakwojaże pustkami już świecą. W cenie jest sadło niedźwiedzie, niby dobrze chroniące przed mroźnym powietrzem. A idziemy stale przez góry. Powiadają, że w tych mniejszych, które rodzą wina, dużo też złota, srebra, miedzi i innych minerałów, W większych górach ogromne śniegi i niebosiężne lasy. Żeby tak za tymi górami była już Polska.

Pod Chaczem 21 novembra

Pan starosta sandomierski po raz kolejny już zapadł. Chory również pan wojewoda krakowski. Biedaczysko pan pułkownik Kożuchowski młodszy - dziś żywota dokończył. Kondycja wojska jest nie najlepsza i z tego też powodu chłody są dokuczliwe. Thókóly unika porozumienia z naszym Królem Jegomościa. Utrudnia naszym oddziałom zakwaterowanie i odpoczynek na postojach.

W pobliżu Koszyc 27 novembra

Przyjdzie nam stawać i koczować pod gołym niebem. Na skutek mrozów i śniegu kołka wbić w ziemię niepodobna. Trudno więc rozstawić namioty. Od trzech dni idziemy przez kraj nam nieprzyjazny. Kilka dni temu wojska litewskie połączyły się z wojskami koronnymi. Ich żołnierze są o wiele zdrowsi i mniej utrudzeni. Król Jegomość zwołał radę wojenną. Ustalono, że nie będą atakowane silnie umocnione twierdze. Węgrzy przed wojskami polskimi zamknęli swoje garnizony. Nie chcą nam udzielić najmniejszego wsparcia. Nie pomagają zabiegi poselskie.

Pod Preszowem 6 decembra

Strzelają do nas w każdym mieście i zza każdego krzaka. Chorych pozostawionych po drodze okropnie mordują, gorzej niżeli Turcy. Musimy być stale czujni jak żurawie. Naród tu niecnotliwy. Zabito nam z działa kilku starszych. Inni zostali ranni. Znowu więc notujemy straty. Coraz jest trudniej o miejsce dla rannego i chorego na wozie. Żołnierze, zmęczeni, wykazują zły nastrój. Starszyzna i oficerowie także narzekają. Wojsko pragnie odpoczynku. Dokucza nam głód. Choroby również nie maleją. Jutro będzie consilium nad tym, co dalej czynić. Liczebność wojsk polskich spadła do szesnastu tysięcy, co dowodzi, że straty poniesione w kampanii są znaczne. Większość tych strat pochłonęły choroby zaraźliwe i groźne.

Niedaleko Lubowli 9 decembra

Odstąpiliśmy od zdobywania Preszowa, by nie zniszczyć tego pięknego miasta. Wojsko jest przemarznięte i głodne. Brakuje żywności, ciepłego okrycia, namiotów i wielu medykamentów. Z paszą dla koni też nie jest najlepiej. Na szczęście ustały okrutne mrozy. Całą noc lał deszcz, a wody płyną jak na wiosnę. I jeszcze lepsza nowina: że Lubowla poddała się po ostrzegawczym uderzeniu artylerii. W mieście znajdzie chyba schronienie część naszego wojska, które sposobi się już, aby wrócić do kraju. Armia litewska w okolicach Sabinowa rozłożyła się na leże zimowe.

Lubowla 14 decembra

Ocieplenie, jak niespodzianie przyszło, tak prędko minęło. Śnieg zasypał wszystkie drogi. Wróciła zima. W mieście o wszystko jest trudno. Wojsko strasznie bieduje. Prawie nigdzie nie można znaleźć noclegu. Tu nowina jedna jest gorsza od drugiej. Pomocy nie widać znikąd. Medycy chodzą smutni, jakoby w melancholii, i niekontenci. Umarł pan podskarbi nadworny. Doctor Pecorini czyni przeróżne wysiłki, ale ich skutki są niewielkie. Pan wojewoda wołyński nie wytrzyma chyba trudów wojennych. Pozostał stąd o milę. Pozostało też wielu innych. I nie wiadomo, ilu ich wróci do swoich domów. Są wieści, że choroby nie opuszczają i obozu tureckiego. Zmarł tam na „palącą gorączkę" wybitny ich uczony Ibrahim z Tarbzonu, sędzia stambulski. Wymarło również wiele starszyzny sułtańskiej. Zdarza się, że niektórzy Turcy i Tatarzy do polskiej służby chcą się zaciągać. Trafiło się nawet dwóch cyrulików z Krymu pochodzących. Obaj są dosyć zdatni i na zranieniach nieźle się znają.

Król Jegomość nie chce zostawić w Słowacji wojska koronnego. Wczoraj wyprawił pana inflanckiego z listem do królowej-małżonki i z prośbą, aby oczekiwała nań w Nowym Targu. Robione są pospieszne przygotowania - mimo braków wozów - aby jak najszybciej stąd wyjść, chociaż wybić się z obfitych śniegów jest prawie niemożliwe.

W marszu 20 decembra

Kilka dni temu wojska nasze z królem na czele, przedzierając się przez zasypane śniegiem górskie drogi, przekroczyły granicę Rzeczypospolitej. Weszliśmy do kraju jako armia znacznie uszczuplona, która wszakże pod królem Janem III Sobieskim odniosła victorię nie notowaną w naszych dziejach. Światli ludzie mówią, że uchroniona została przed zalewem potęgi tureckiej cała Europa. Dokonał tego monarcha mądry i dzielny, król polski, i jego wojska.

W Starym Sączu, ku ogólnej radości, na Miłościwego Pana oczekiwała królowa-małżonka. Hetman wielki pan Jabłonowski odprawił w Muszynie koło wojskowe, przydzielając poszczególnym pułkom i chorągwiom zimowe kwatery. Niestety nie doszedł do ojczyzny hetman polny pan Sieniawski. 15 grudnia zmarł on - w wieku trzydziestu ośmiu lat - z trudów wojennych w Lubowli. Nie powróciło do kraju prawie jedenaście tysięcy zbrojnych, nie licząc strat poniesionych przez korpus pana Lubomirskiego walczący u boku wojsk cesarskich. Z dala od ojczyzny, niby na wiecznej warcie, pozostaną ich prochy.

Spośród tych strat tylko część wojska poległa od broni przeciwnika, część została po drodze, większość natomiast zmogły choroby epidemiczne, czyli zarazy plugawe. I jedni, i drudzy złożyli swe głowy w służbie narodu, walcząc z nieprzyjacielem, który nieraz nasze ziemie niszczył i pustoszył. Siła rannych kurować się będzie jeszcze w domach własnych i szpitalach żołnierskich.

Dochodzą słuchy, że Wielki Wezyr Kara Mustafa, który na leżach zimowych w Belgradzie przebywał, mocą wyroku sułtańskiego życia pozbawiony został.

Kraków 23 decembra

Wszędzie witają nas uroczyście i z wielką atencją. Wojska nasze okryły się chwałą po wsze czasy. Starszyzna i oficerowie rozjeżdżają się do swoich rodzin, żeby zdążyć na Gwiazdkę. Większość braci medycznej, bogatsza w doświadczenia wojenne, rozchodzi się na różne strony. Część pozostaje przy swoich regimentach. Wojsko zajmuje teraz wyznaczone kwatery zimowe rozrzucone w różnych rejonach kraju. Król pragnie, aby jak najwięcej oficerów pozostało z żołnierzami. Wtedy porządek i gotowość do nowych rekrutacji będą lepsze. Armia nade wszystko potrzebna dla bezpieczeństwa państwa. Dziś po kilkumiesięcznym pochodzie miłościwie nam panujący król Jan III Sobieski wjechał triumfalnie do Krakowa. Stolica witała sławnego twórcę zwycięstwa wiedeńskiego biciem we wszystkie dzwony. Do strzemion królewskich tłumy przypadały. On to przyniósł orężowi polskiemu ogromną chlubę, godną wiekopomnych zapisów. Imię jego głośnym echem płynie już po całej Europie. Oby ta wspaniała victoria, okupiona tak pięknym żołnierskim czynem, ale i niemałymi ofiarami, weszła po wsze czasy do wielkich tradycji narodowych Polski. I niechaj będzie wiadome, że w wyprawę wiedeńską uczniowie Eskulapa, chociaż nie na pierwszej linii, wnieśli przecież swój wkład na pamięć zasługujący.